1. Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın Genel Amacı
Bu program ile bedensel yetersizliği olan bireylerin;
1. Tipik motor gelişim basamaklarındaki becerilerinin geliştirilmes
2. Kaba ve ince motor becerilerinin geliştirilmesi
3. Tüm gelişim basamaklarında doğru duruş, hareket ve denge kontrolünün sağlanması
4. Günlük yaşam aktivitelerini bağımsız yapabilme becerilerini kazanmaları
5. Gelişim düzeyine uygun aktivitelerde gövde, kol ve bacaklarını fonksiyonel şekilde kullanmaları
6. Düzgün duruş ve hareket için gerekli duyu, algı ve motor bütünlüğünü sağlamaları
7. Transfer, yer değiştirmeye ve ilerlemeye yönelik (ambulasyon) becerilerinin geliştirilmesi
8. Yardımcı cihaz, araç ve gereçleri kullanma becerilerinin geliştirilmesi
9. Hareket yeteneğinin yanı sıra bilişsel, duyusal, psikolojik ve sosyal bütünlüklerinin geliştirilmesi beklenmektedir.
2. Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın Yapısı
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı sekiz modülden oluşmaktadır
3. Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın Öğretme-Öğrenme Süreci
Öğrenme-Öğretme Yaklaşımları Modüllerde yer alan hedef ve hedef davranışları kazandırmak için fiziksel yardım, sözel ipucu, işaret ipucu, model olma gibi birey gereksinimlerine uygun ipuçlarından ve tersine zincirleme-ileri zincirleme yaklaşımlarından yararlanılır.
Fiziksel Yardım :
Fiziksel yardım, eğitime başlanırken genellikle ilk olarak kullanılan ipucudur. Fiziksel yardım, bedensel aktiviteleri ve becerileri gerektiren hareketler sırasında uygun el teması ve yönlendirmeler yolu ile yapılan yardımdır. Bireyin yapamadığı veya yaparken çok zorlandığı hareket ve becerilerin öğretilmesinde kullanılır. Örneğin birey ayakta durma sırasında dizlerini kilitleyemiyorsa; terapist dizlerini kilitlemesine yardım edecek şekilde el tutuşları ile ayakta durmasını sağlar. Fiziksel yardım; tam fiziksel yardım ve kısmi fiziksel yardım olmak üzere iki şekilde kademeli olarak uygulanabilir. Fiziksel yardım bireyin ihtiyacına göre önce tam fiziksel yardımdan başlayarak ilerleme durumuna göre aşamalı olarak azaltılır; daha sonra kısmi fiziksel yardım da azaltılarak sözel yönlendirmelerle gözleme doğru ilerlenir. Fiziksel yardımla birlikte, sözel ve işaret ipucu da kullanılmalıdır. Zamanla ilerlemeye paralel olarak fiziksel yardım yerini sözel ipucuna bırakır ve bireyin aktiviteyi bağımsız yapması hedeflenir.
Sözel İpucu :
Bireye aktivite ve beceri kazandırılırken kullanılan ipuçları içerisinde en az yardım içeren ipucudur. Sözel ipucu bireyin sözel ifadelerle yönlendirilmesi ve sözel beceri gerektiren durumlarda bireye ipucu verilmesi amacıyla kullanılır. Sözel ipucunun yönerge vermeyle karıştırılmaması gereklidir. Sözel ipucu sunmak, bireye aktiviteyi veya beceriyi nasıl yapacağını hatırlatmak veya bireyin gelişim düzeyine uygun ifadelerle bireyi yönlendirmektir. Sözel ipucu, duruma göre diğer ipuçlarıyla birlikte kullanılabilir ancak dikkat edilmesi gereken nokta uzun ve karmaşık ifadeler yerine kısa ve öz ifadeler kullanılmasıdır. Sözel ipuçları sıklıkla model olma ve fiziksel yardımla birlikte verilir ve bireyin beceriyi öğrenmesi kolaylaştırılır. Birey gerekli hareket ve becerileri öğrendikçe sözel ipucu sayısı azaltılır.
İşaret İpucu : Bu tekniğin amacı bireye beceri kazandırılırken farklı işaretlerle ona yol göstermektir. İşaret ipucu tekniğinde uygulayıcı el- kol, baş hareket ve işaretlerini, jest ve mimiklerini ipucu vermek amacıyla kullanabilir. Bir becerinin öğretilmesi sırasında doğru hareketi onaylama veya yanlış hareketi onaylamamak için işaret ipuçları kullanılabilir. Birey istenilen beceriyi kazandığında, ilerlemeye paralel olarak işaret ipuçlarının yardımı azaltılarak kaldırılmalıdır. Genellikle sözel ipucu ile birlikte kullanılır.
Model Olma: Model olma, yapması hedeflenen aktivite ve becerinin öğretilmesinde beceri aşamalarının yapılarak gösterilmesi ve bireyin modeli taklit ederek öğrenmesidir. Model; uygulayıcı, akran, kardeş, ebeveyn, materyal vb. olabilir. Becerinin yapılış aşamaları model tarafından önce yapılarak gösterilir, daha sonra birey gözlemleyerek aktivite ve beceriyi taklit ederek yapar. Terapist bireye öğreteceği aktivite ve becerinin sırası ile aşamalarının nasıl yapıldığını öncelikle model üzerinde gösterir ve ardından bireye yaptırır. Her aktivite ve becerinin önce ilk aşaması yapılır ve bireyin taklit etmesi istenir. Sonra sırasıyla diğer aşamalara geçilir. Bu aşamadan sonra bireyin bunu diğer aktivite ve becerilerde genellemesi için çalışılır.
Zincirleme Yöntemi : Zincirleme yöntemi ileri ve tersine zincirleme olarak uygulanabilir.
İleri Zincirleme Yöntemi: Hedeflenen aktivite veya beceri alt basamaklarına ayrılır. İleri zincirlemede birey becerinin ilk basamağını yapar geri kalan adımlar terapist tarafından tamamlanır. Aktivite veya becerinin birinci adımı bağımsız olarak öğrenildiğinde bir sonraki basamağa geçilir.
Tersine Zincirleme Yöntemi: İleri zincirlemenin tam tersi uygulanır. Becerinin son aşaması dışındaki tüm adımlar terapist tarafından tamamlanır. Son aşama ise birey tarafından tamamlanır. Birey son adımı bağımsız olarak gerçekleştirdiğinde terapist tarafından bir önceki adımın öğretimi yapılır. Özellikle giyinme soyunma becerilerinde tersine zincirleme yöntemi daha etkilidir.
Eğitim/Öğretim Sürecinde Kullanılacak Materyaller
1. Değişik yükseklikte ve ebatta çalışma minderleri
2. Çeşitli ebatlarda egzersiz topları
3. Duvarlara monte edilmiş veya hareketli aynalar
4. Denge tahtası
5. Yürüteç (walker), üç noktalı baston (tripod) gibi yürümeye yardımcı olan araçlar
6. Paralel bar
7. Tırmanma merdiveni ve duvarı
8. Elastik egzersiz bantları
9. Cilt üzerine yapışan elastik ve/veya rijit bantlar
10. Bireyi pozisyonlamak için değişik şekil ve büyüklükte rulo, kama ve yastıklar
11. Pozisyonlama için destekli ve desteksiz sandalye, tabure ve sıralar
12. Ayakta durma masaları (standing table)
13. Çeşitli ağırlıklarda kum torbaları
14. Özel değerlendirme ve test materyalleri (duyu bütünlüğü, el fonksiyon testleri)
15. Top havuzu ve topları
16. Duyu (vestibüler) stimülasyon için değişik şekillerde salıncak (T salıncak, platform salıncak vb.)
17. Trambolin
18. Dokunma algılaması için farklı özellik, doku ve şekillerde materyaller
19. Bireylere özel basket potası ve topu
20. Bowling topu ve labutları (oyuncak)
21. Değişik boyut ve renklerde bultaklar
22. Geometrik şekillerin ve renklerin eşleştirilebileceği oyuncaklar
23. Delikli tahta platform ve çubuklar
24. Aktivite eğitim düzeneği (üzerinde düğme, fermuar, çıt çıt gibi malzemelerinbulunduğu) 25. Teller üzerinde değişik yönlerde hareket edebilen boncuk veya topların olduğu platform 26. Çeşitli vücut kısımları çıkarılabilen bebek oyuncaklar
27. Görsel ve işitsel materyaller
28. Sesli, ışıklı ve hareketli oyuncaklar
29. Bilim ve teknolojik gelişmeye uygun yeni materyaller, esneyebilir veya rijit korseler (neopren, vitraten, polipropilen, karbon ve benzeri malzemelerden yapılmış korseler)
30. Sanal gerçeklik, arttırılmış sanal gerçeklik, robotik rehabilitasyon cihazlar, elektromekanik ekipmanlar
4. Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Ölçme ve Değerlendirme
Özel eğitime gereksinimi olan bireyler, öğrenme sürecinde farklı ve çoklu öğrenme tekniklerinin kullanılması ve birden çok duyuya hitap eden uygulamaların yürütülmesi durumunda daha rahat öğrenirler. Yetersizlikten etkilenmiş her bir bireyin yetersizlikten etkilenme türü, derecesi, yetersizliğin oluş zamanı, sağlanan hizmetler ve bireysel özellikleri birbirinden farklıdır. Buna bağlı olarak öğrenme düzeyleri de birbirinden oldukça farklılık göstermektedir. Bu nedenle her bireyin bireysel özelliklerine uygun olarak BEP hazırlanması gerekmektedir. BEP, yetersizlikten etkilenmiş bireyin eğitim gereksinimlerini uygun eğitim ortamlarında gerekli destek hizmetleriyle karşılamaya yönelik geliştirilen yazılı bir dokümandır. BEP, yetersizlikten etkilendiği belirlenen her bir birey için geliştirilmelidir. Özel eğitime başlamadan önce BEP’in geliştirilmesi, verilecek özel eğitim hizmetinin bireyin gereksinimlerine uygun olarak düzenlenmesi için gereklidir. BEP; yetersizlikten etkilenmiş bireyin var olan performans düzeyini, yıl sonunda/dönem sonunda bireyde gerçekleşmesi beklenilen hedefleri, eğitim hizmetlerini ve bu hizmetlerin süresini içermelidir. Ayrıca birey için eğitim ortamları ya da kademeleri arasında sağlanacak geçiş hizmetlerini ve ilerlemelerin ölçümlenmesini de kapsamalıdır.
BEP’in hazırlanma sürecinde yer alacak şekilde bireyin gereksinimlerinin belirlenmesi için öğretim sürecinin başlangıcında, öğretim sürecinde, öğretim sürecinin sonunda ve
yıl sonunda değerlendirmelerin hatalardan arınık bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bu
süreçte özellikle başlangıçta kaba ve ayrıntılı değerlendirmelerin bireyin gerçek performansını yansıtacak şekilde yapılması önem arz etmektedir. Ölçme ve değerlendirme uygulamaları yürütülürken temel ilke olarak biçimlendirici (süreci değerlendirme) ve özetleyici değerlendirme (yıl sonu genel değerlendirme) süreçleri izlenmeli, farklı veri toplama yöntemleri ile ölçme araçları kullanılmalıdır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın ölçme ve değerlendirme uygulamaları; bireyin gereksinimlerinin belirlenmesi, öğretim öncesi (ön) değerlendirme, öğretim sonu (son) değerlendirme ve gelişimi izleme, yıl sonu değerlendirmesi
aşamalarından oluşmaktadır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar
Modüllerde yer alan hedef/hedef davranışlar “Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı”nın genel amaçlarına ulaşmayı sağlayacak nitelikte belirlenmiştir.
Bedensel yetersizliği olan bireylerin tanılanmış bedensel yetersizliğine ek olarak başka bir yetersizliğinin olması hâlinde (zihinsel, görme, işitme vb.) sahip olduğu ek yetersizlik alanındaki programlara ait modüllerden birey için uygun hedef/hedef davranış belirlenerek bireysel ve/veya grup eğitim programına dâhil edilmelidir.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı; bedensel yetersizliği olan bireylerin toplumsal kaynaklardan diğer bireylerle birlikte eşit şartlarda yararlanmalarına olanak sağlamak amacıyla uygulama aşamasında belirtilen amaca hizmet etmeli ve gerçek hayatla uyumlandırılarak yürütülmelidir. Uygulayıcı, modüllerin ihtiyaç duyulan aşamalarında bireyle birlikte sosyal yaşam alanlarında (oyun ve park alanları, çarşı-pazar, sinema-tiyatro salonları, toplu taşıma araçları) mutlaka kazanılan becerilerin uygulamalı olarak gerçekleştirilmesini sağlayan eğitim faaliyetlerine yer vermelidir. Ayrıca bireyin gün içerisinde bulunduğu doğal yaşam ortamlarında (ev, kreş, okul, park vb.) mutlaka değerlendirilerek bağımsızlığını destekleyici ve artırıcı, aile ve bireyin günlük yaşam aktivitelerini kolaylaştırıcı düzenlemelerin yapılması ve program ile elde edilen hedef/hedef davranışların tüm doğal yaşam ortamlarında sürdürülmesi sağlanmalıdır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nı oluşturan modüller, bireylerin sahip olduğu yetersizlik alanlarına yönelik hazırlanmıştır. Modüller arasında gelişimsel basamaklara göre bir sıralama söz konusu olmasına rağmen modüller her zaman birbirinin ön koşulu değildir. Örneğin “Başlangıç Düzey Motor Beceriler” modülünü başaramayan bireyin gelişim özellikleri ve ihtiyaçları göz önünde bulundurulduğunda daha sonraki “Oturma” modülüne geçmesi söz konusu olabilir. Yine bireyin ihtiyaçlarına göre aynı anda birden fazla modül programa dâhil edilebilir.
Bölümler tek başına önerilebileceği gibi bireyin gereksinimlerine göre aynı anda birkaç bölüm de önerilebilir. Bir bölümde bulunan hedef ve hedef davranışların tamamının bağımsız olarak başarılması gereklidir.
Program modüllerinde yer alan hedef/hedef davranışların gerçekleşebilmesi için eğitim sürecinde modülde belirtilen gerekli araç gereç ve donanımlar sağlanmalıdır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı kapsamında destek eğitim hizmeti veren kurum;
• Rehberlik ve araştırma merkezi,
• Bireyin devam ettiği örgün/yaygın eğitim kurumu,
• Birey eğer tedavi görüyorsa ilgili sağlık kuruluşu,
• Eğer çalışıyorsa işveren,
• Genel ve yerel yönetimler ile gerek duyulduğu durumlarda iş birliği içinde çalışmalıdır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda yer alan
modüllerin uygulanması sırasında kazandırılması gereken fonksiyonel becerilerin bireysel farklılıklara göre adaptasyonu gereklidir. Programdaki ilerlemeler, fonksiyon ve hareket kayıplarının kişiden kişiye değişen oran ve özelliklerine göre düzenlenmelidir.
Bedensel yetersizliği olan bireylerde motor, duyu, algı, bilişsel ve iletişim problemleri farklı seviyelerde ortaya çıkar ve bedensel yetersizliği olan bireylerin
destek eğitim programlarına tepkileri değişim gösterir. Bu programın, bedensel
yetersizliği olan bireylerin ihtiyaçları doğrultusunda ve belki de her ders saatinde
değişmesi veya tekrar edilmesi gerekebilir. Örneğin aşırı kas kasılmaları olan bir
bireyde bu kasılmaların şiddeti günden güne farklılık göstereceğinden o gün içinde yapılacak uygulamalar da farklılık gösterebilecektir. Kazandırılması hedeflenen fonksiyonel beceriler, kısıtlılığın şiddetine bağlı olarak değişeceğinden her bireyde bireysel hedefler gündeme gelmekte ve hedeflere ulaşmak için gerekli zamanın kesin olarak bilinmesi mümkün olmamaktadır. Detaylı olarak yapılacak değerlendirmeyi izleyerek oluşturulacak program, bireysel hedefler göz önünde bulundurularak hazırlanmalıdır.
Bedensel yetersizliği olan bireylerin destek programı bireysel olarak uygulanmalıdır.
Modüllerde yer alan hedef ve hedef davranışların eğitimi sırasında kompansasyonlar göz önünde bulundurulmalıdır. Vücudun bir bölümünde hareket istendiğinde diğer kısımların dizilimine/düzgünlüğüne dikkat edilmedir.
Bireylerle yapılacak çalışmalar sırasında verilen yönergelerin kısa, net ve anlaşılır olması, performansın artırılmasını sağlayacaktır.
Bedensel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı dâhilinde aileile iş birliğine yer verilmeli, ilgili uzmanlar tarafından hazırlanılan uygulamalı video kayıtları, broşürler vb. ile eğitim zenginleştirilmelidir.
Aile ile iş birliği kapsamında, bireye ev egzersiz programı verme yaklaşımından çok bireyin doğal yaşam ortamında kazandırılması hedeflenen hareket, fonksiyon ve aktiviteleri deneyimlemesine/kullanmasına fırsat verici yaklaşımlara yer verilmelidir. Dolayısı ile eğitim, fizyoterapi ve rehabilitasyon programlarının odağında birey, aile ve/veya bakım veren olmalıdır.
Değerlendirmeler ve uygulamalar sırasında etik prensipler gözetilmeli, bireyin
ve ailenin sosyokültürel düzeyi ve inançları göz önünde bulundurulmalıdır.
Duyu algı motor beceriler modülünde, duyusal işlemleme kavramı içerisinde yer alan taktil sistem, proprioseptif sistem, vestibuler sistem ve görsel algı bölümlerine yer verilmiştir.
İnce motor beceriler modülünde yer alan bölümler ve içerisindeki hedef/hedef
davranışlarda duruş, kas tonusu, eklem hareket açıklıkları, vücut algısı (vücut
kısımlarının birbirine göre pozisyonu) ve duyu algı motor bütünlük (duyusal işlemleme) bireyin performansını etkiler. Bu nedenle birey ile çalışılırken bahsi
geçen hususlara dikkat edilerek nöromuskuloskeletal açıdan optimum şartlar sağlanmalıdır.
Destek eğitim her yaş (0-99) aralığında verilebilir. Ancak yaşa bağlı olarak ortaya
çıkan bedensel yetersizliklerin bu program kapsamında değerlendirilme durumlarına ilgili uzman hekim tarafından verilen rapor göz önünde bulundurularak
Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu tarafından karar verilir.